Εργονομικά Θέματα

τιου Β. Παπακωστόπουλου

Η σχολική τσάντα, με τα βιβλία, τα τετράδια και τα υπόλοιπα σχολικά αντικείμενα μπορεί να καταστεί αρκετά βαριά, υπέρμετρα μάλιστα, για κάποιες ομάδες μαθητών. Η σχολική τσάντα ενός μαθητή της 2ας Δημοτικού μπορεί να έχει βάρος που αντιστοιχεί στο 1/4 του συνολικού βάρους του παιδιού.
Τέτοια αναλογία θα ήταν επιβαρυντική για οποιονδήποτε άνθρωπο. Φανταστείτε έναν ενήλικο που ζυγίζει 80 κιλά να πρέπει να μεταφέρει καθημερινά στην εργασία του 20 κιλά. Στους μικρόσωμους όμως μαθητές, που αναπτύσσονται σε όλο τους το σώμα, το πρόβλημα είναι εντονότερο και μπορεί να έχει μεγαλύτερες επιπτώσεις στην ανάπτυξή τους. Μπορεί η επιλογή της τσάντας να συμβάλλει στη μείωση του προβλήματος;

Οι σχολικές τσάντες, τύπου σακιδίου πλάτης, συνιστούν το πιο δημοφιλή τύπο τσάντας. Συγκριτικά με άλλες μεθόδους μεταφοράς φορτίου (π.χ. στήριξη της τσάντας στο ένα χέρι ή στήριξη της τσάντας χιαστί, στον έναν ώμο)1, τα σακίδια πλάτης έχουν σαφώς μεγαλύτερα πλεονεκτήματα (Malhotra & Sen Gupta, 1965), καθώς, για τη μεταφορά φορτίου ίδιου βάρους:

• Απαιτείται μικρότερη ποσότητα ενέργειας
• Παρέχεται η δυνατότητα ισόμορφης κατανομής του βάρους του φορτίου
• Μειώνεται η απόσταση του κέντρου βάρους του φορτίου από τον κορμό του σώματος
• Μειώνεται η εμπροσθοκλινής στάση του κορμού
• Αυξάνεται η ελευθερία κίνησης των μελών του σώματος

Για όλους τους παραπάνω λόγους, σήμερα το 90% περίπου των μαθητών χρησιμοποιούν αυτό τον τύπο τσάντας (Sheir-Neiss et al., 2003). Ωστόσο, μόνο τα ⅔ περίπου των μαθητών μεταφέρουν το σακίδιο πλάτης και στους δύο ώμους Επίσης, σήμερα, στις περισσότερες τσάντες που διατίθενται στην αγορά (Mackiea et al., 2003), ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο σχεδιασμό των σημείων στήριξης της τσάντας:

• στους ώμους: το πλάτος των λουριών θα πρέπει να υπερβαίνει τα 5εκ., για την ελαχιτοποίηση της στατικής πίεσης των μυών
• στην πλάτη: το υλικό της πλάτης του σακιδίου θα πρέπει να είναι μαλακό και σταθερό ώστε να μη μετακινείται το φορτίο και να αγκαλιάζει την πλάτη του σώματος, διατηρώντας τη σε όρθια θέση. Τα δύο αυτά μορφολογικά χαρακτηριστικά πληρούν ένα μέρος μόνο των εργονομικών κριτηρίων. Το πιο σημαντικό, κι αυτό που συνήθως ξεχνάμε να λάβουμε υπόψη, είναι το σενάριο χρήσης.

Aς πάρουμε για παράδειγμα ένα κοριτσάκι ηλικίας 7 χρονών που έχει ύψος 118 εκατοστά, ζυγίζει 20 κιλά και πάει β΄ δημοτικού.

Οι καθημερινές απαιτήσεις μιας τυπικής σχολικής ημέρας επιβάλουν τη μεταφορά: 6 βιβλίων, 5 τετραδίων, 1 μπλοκ ιχνογραφίας, 1 κασετίνας, 1 φακέλου εργασιών (φυλλάδια) ,2, κι ενδεχομένως κάποιων επιπλέον αντικειμένων (π.χ. αρκουδάκια, κολατσιό, μπουκάλι νερό κλπ).

Εστιάζοντας μόνο στα τυπικά σχολικά αντικείμενα, το βάρος τους ισοδυναμεί με 3kg, ενώ, οι διαστάσεις τους είναι 33 x 23 x 12εκ. Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι για την αποθήκευση τους, απαιτείται ένα σακίδιο πλάτης διαστάσεων 45 x 30 x 18εκ, το οποίο, μαζί με το μπουκάλι νερού (που πρέπει να προμηθεύονται τα παιδιά λόγω της γρίπης), θα ζυγίζει συνολικά, 4,5kg.

Δηλαδή, το ¼ του βάρος του σώματος του παιδιού! Για την ακρίβεια το 22.5% του βάρους του.

Για να αποκτήσουμε μια τάξη μεγέθους, το συνιστώμενο βάρος που θα πρέπει να μεταφέρει ένα παιδί, ώστε να καταναλώνει μικρότερη ενέργεια, δεν θα πρέπει να υπερβαίνει το 10% του βάρους του σώματος του (Hong et al. 2000).

Επιπλέον, οι διαστάσεις του σακιδίου υπερβαίνουν κατά 21,3% τις διαστάσεις της πλάτης του σώματος ενός μικρόσωμου κοριτσιού. Αυτό σημαίνει ότι το κατώτερο τμήμα του σακιδίου βρίσκεται πιο χαμηλά από το ύψος τη μέσης (κατά 12 εκ.), προκαλώντας την εμπροσθοκλινή στάση του κορμού.

Οι συνέπειες όλων των παραπάνω στην ανάπτυξη του μυο-σκελετικού συστήματος των παιδιών έχουν αναφερθεί διεξοδικά σε πολλές μελέτες (Whittfield et al., 2005; Grimmer et al., 1999). Αυτό που μας ενδιαφέρει περισσότερο, είναι να μάθουμε τις πρακτικές που υιοθετούν οι γονείς και τα παιδιά.

Από συνέντευξη που πήραμε προκύπτει ότι, στις μικρές τάξεις του δημοτικού, την σχολική τσάντα δεν την κουβαλούν τα παιδιά αλλά οι γονείς τους. Η πρακτική αυτή που υιοθετούν οι γονείς, υποδεικνύει σαφώς την μη-καταλληλότητα της αρχικής απαίτησης να μεταφέρουν τα παιδιά καθημερινά φορτίο που υπερβαίνει το 20% του βάρος του σώματος τους.

Ωστόσο, φτάνοντας στο σχολείο, τα παιδιά θα πρέπει να φορούν τα σακίδια την ώρα της προσευχής (περίπου 2-3 λεπτά) και θα πρέπει επίσης να κατευθυνθούν στις τάξεις τους, ανεβαίνοντας 1 ή 2 σκάλες. Φαίνεται ασήμαντο;

Ζητήσαμε από την Κατιφένια, να φορέσει το σακίδιο με όλα τα βιβλία της αυριανής ημέρας, και να σταθεί κανονικά όπως στέκεται στο σχολείο την ώρα της προσευχής. Τα αποτελέσματα φαίνονται στις παρακάτω εικόνες.

Στο τέλος, (μετά τα 2 λεπτά) ζητήσαμε από την Κατιφένια να μας δείξει που πονάει.

Mας υπέδειξε τους ώμους της. Αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι το σώμα μας, μας δίνει άμεση ανατροφοδότηση (π.χ. ενόχληση, αίσθηση πόνου) για τα σημεία εκείνα που υφίστανται στατική πίεση. Την ίδια στιγμή, όμως, καταπόνηση υφίσταται και η σπονδυλική στήλη. Μόνο που οι συνέπειες αυτών των επαναλαμβανόμενων μικρο-τραυματισμών γίνονται αισθητές σε μεγαλύτερο βάθος χρόνου. Επίσης, οι παραμορφώσεις της σπονδυλικής στήλης σε αυτή την ηλικία έχουν μη-αναστρέψιμες επιπτώσεις στο αναπτυσσόμενο σκελετικό σύστημα. Κι αυτές δεν είναι άμεσα ορατές• συσσωρεύονται μέρα την μέρα (Leboeufyde & Kyvik, 1998). Αν θα πρέπει να εξετάσουμε κάποιες πιθανές λύσεις, η αφετηρία μας δεν μπορεί να είναι η κατ΄ όνομα «εργονομική» σχολική τσάντα, αλλά, οι ανάγκες των παιδιών, οι απαιτήσεις προς τα παιδιά και οι πρακτικές που αναδύονται. Θα πρέπει να αναρωτηθούμε, για παράδειγμα: Είναι κατάλληλο για παιδιά το μέγεθος και το βάρος των βιβλίων; Είναι αναγκαίο να μεταφέρουν καθημερινά όλα τους τα βιβλία, τα τετράδια κλπ; Είναι απαραίτητο να φορούν τα παιδιά τις σάκες τους την ώρα της προσευχής; Αν δεν υπάρχει έδαφος να εξετάσουμε τα παραπάνω θέματα, τότε δεδομένης της πρακτικής που υιοθετούν οι περισσότεροι γονείς να μεταφέρουν οι ίδιοι τη σχολική τσάντα των παιδιών τους, θα παραφράζαμε απλώς το αρχικό ερώτημα ως εξής: «είναι εργονομική η σχολική τσάντα για τους γονείς;»

Σημειώσεις:

1. Στο άρθρο μας σκόπιμα δεν αναφερθήκαμε σε έναν επίσης δημοφιλή τύπο σχολικής τσάντας, τις τσάντες τύπου τρόλεϊ. Ο λόγος είναι ότι στη σχετική βιβλιογραφία δεν έχουν αναφερθεί μέχρι τώρα συγκριτικές μελέτες για την αξιολόγηση τους.
2. Στα επόμενα χρόνια πιθανότατα η παρούσα κατάσταση να αλλάξει με τη χρήση των υπολογιστών. Κατά πόσο όμως οι υπολογιστές θα υποκαταστήσουν το φυσικό σώμα των βιβλίων ή θα συνυπάρχουν μαζί αυτά, μένει να το δούμε. 

Ευχαριστίες:
Ευχαριστούμε την Κατιφένια και τη μητέρα της για την πολύτιμη συμβολή τους στην καταγραφή των άτυπων πρακτικών και στη συγκέντρωση του φωτογραφικού υλικού.